چغاميش، نخستين مركز خط و كتاب در ايران

نویسنده: ندا سيجانى :چغاميش ؛ شهري از دوران پيش از اختراع خط است و قدمت آن به حدود ۳۶۰۰ سال پيش مي رسد.

در پناه كوه زاگرس و حاشيه شمالى شوش تپه هاى ميان رودخانه دز و كارون از يك تپه بزرگ و نسبتاً مرتفع و چند تپه كوچك تشكيل شده اند. اين تپه ها روزگارى پوشيده از كوزه شكسته هاى فراوانى بود كه پس از نخستين مطالعه و بررسى روشن شد از عهد پيش از خط باقى مانده اند.


اين منطقه در جلگه اى كه آبادى هاى شاه آباد در شمال، شلگهى در غرب، كهنك در شمال شرقى و دولتى و جليعه در جنوب آن واقع اند و در ميان دشتى وسيع و در ۴۰ كيلومترى جنوب شرقى دزفول قرار دارد.

چغاميش شهرى از دوران پيش از اختراع خط است و قدمت آن به حدود ۳۴ قرن پيش از ميلاد مى رسد. چغاميش را بايد نخستين مركز در ايران دانست كه خط و كتاب، اول بار در آنجا ظاهر شده است. امتياز حفارى اين تپه را هيأت مشترك باستان شناسان اعزامى از دانشگاه كاليفرنيا و مؤسسه شرق شناسى دانشگاه شيكاگو به سرپرستى پروفسور پينهاوس دولوگاز به نام مؤسسه اورينال از ايران درخواست كرد.

پس از وى دكتر هلن كانتور در سال هاى ۱۹۶۱ تا ۱۹۷۶ ميلادى كاوش كرد. اين دانشمندان ۴ بار و به تناوب در تپه هاى چغاميش به كاوش هاى باستان شناسى پرداختند. در ميان اشياى مكشوفه، قديمى ترين و جالب ترين سند دريانوردى را كه به نوشته آنها ريشه فرهنگى آن به ۶ هزار سال قبل از ميلاد برمى گردد كشف كرده و به جهانيان عرضه داشته اند. اين مهر گلين، يك كشتى را با سرنشينانش نشان مى دهد.

در اين كشتى يك سردار پيروز ايرانى، بازگشته از جنگ، نشسته و اسيران زانوزده در جلوى او ديده مى شوند همچنين در اين مهر يك گاو نر و يك پرچم هلالى شكل هم ديده مى شوند. نقش هاى برجسته پاسارگاد نمايانگر توانمندى دريايى ايرانيان و فرمانروايى ايشان برهفت درياست. اما در ارتباط با سند دريايى ايرانيان كه در چغاميش كشف شده بايد گفت برخى از گوياترين كشفيات در چغاميش اثر مهرهاى استوانه اى است.


اين مهر ها قطعات سنگى بودند كه روى آنها تصاويرى حك شده بود كه با اين وسيله روى ظروف و غيره علامت گذارى مى كردند. يكى از اين مهر ها پادشاهى را نشان مى دهد كه از جنگ برمى گردد كه در قايقى نشسته و عده اى اسير دست بسته در جلوى پاهاى او افتاده اند. در يك دست فرمانده، گرز و در دست ديگرش ريسمانى است كه با آن اسيران را نگاه داشته است. در اين كشتى تصوير دريانوردى به چشم مى خورد كه يكى از آنها روى دماغه كشتى نشسته و شيئى شبيه علامت يا پرچمى را در دست دارد.


به اعتقاد پروفسور دولوگاز اين تصوير نمايشگر يك جنگ دريايى است كه به احتمال زياد در رودخانه هاى داخلى روى داده. چند لوح گلى نيز با اشكالى از نقطه و خط فشرده كشف شده و عقيده بر اين است كه اينها تنها سيستم اعداد بود كه به احتمال قوى براى مقاصد حسابدارى به كار مى رفته است. اما مشاهده گاو لوح روى اين نقش گلى كه يكى از جاشوها به مراقبت از آن مى پردازد حاكى از آن است كه فرمانده كشتى از راه دورى برمى گردد و نيز رسم همراه بردن حيوانات زنده در كشتى ها از زمان هاى گذشته ميان دريانوردان ايرانى خليج فارس معمول بوده است.

در ميان چيزهاى فراوان و مختلف دوران پيش از خط آنچه از همه پرمعناتر بود و ما را بهتر به چگونگى آن دوران آگاه كرد اثر مهرهاى استوانه اى روى گل نرم بود. صحنه ها و موضوع هايى كه صدها اثر مهر يافته شده در چغاميش را نشان مى دهند بسيار تنوع دارد.

در اين نقش ها جانور، آدم و ديو هر كدام به فعاليتى سرگرم هستند و ساده ترين اين طرح ها كه تنها جانوران و گياهان را نشان داده از هنر پيشرفته حكاكى روى سنگ حكايت مى كند. حالت هاى اصلى جانوران با برجستگى هاى دقيق تجسم يافته است. اگر هنرمندان به طور كلى از واقعيت الهام مى گرفته اند اسير اوهام نمى شده اند. موجودات غيرواقعى مانند بز كوهى دوسر يا شيرى كه مانند آدم زانو زده آزادانه با دنياى واقعى درآميخته است.


در آنها صحنه هاى فعاليت انسانى با واقع بينى ترسيم شده است. از جمله در آنها مردانى ديده مى شوند كه بز و گوسفندى را راهنمايى مى كنند، قسمت هاى خالى صحنه عموماً با ظرف هايى پر شده كه ظاهراً شبانان و ماست بندان به كار مى برده اند، روى دو قطعه گل كه اثر يك مهر منعكس است ۲ زن ديده مى شود، يكى سمت راست نشسته نخ مى ريسد و ديگرى مشكى دو دهانه را مى زند.


بخش بزرگى از مهرهاى چغاميش موضوع هاى نظامى را نشان مى دهد. روى ديگر نمونه هايى از جنگ ها ديده شده است. روى يك اثر مهر چهره بزرگ تيراندازى ديده مى شود كه تجهيزات وى جزو به جزو پيداست. اين صحنه كه تا به امروز در هيچ كجا مانند ندارد گروهى مرد را نشان مى دهد كه با گام هاى فشرده راه مى روند، گويا يك واحد نظامى آزموده و با انضباط است. همچنين در اين تپه تعداد زيادى الواح گلى (شمارشى) و قطعات و ظروف و كاسه هاى سفالى مشهور به «لبه واريخته» كه از سفالينه هاى شاخص دوره آغاز كتابت است به دست آمده است؛ سفال هايى كه سخت صيقل يافته و اغلب اين سفال ها با موضوع هايى نقاشى شده كه به طرز شگفت انگيزى به نسبت آن زمان پيشرفته بوده است.

سفال هاى دوران هاى بعدى با نقش هاى هندسى تزئين شده كه تَنگ هم و با موتيف هاى مخصوص قلم خورده است. مقدار زيادى سفال به ابعاد و شكل هاى مختلف از آنجا بيرون آمده است. از قوطى كوچك آرايشى گرفته تا خم هاى بزرگ ثابت كه براى انبار كردن آذوقه به كار مى رفته است كه همه منعكس كننده شغل هاى اهالى و كارهاى مربوط به محله هاى مختلف شهر است وچند شيئى كيشى كه نشانه هايى از زندگانى مذهبى است.

چغاميش به شماره ۴۸۷ در سال ۱۳۴۴ در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است و نام يكى از بخش هاى سه گانه شهرستان دزفول به مركزيت شهرك دولتى است. بنابر سرشمارى مركز آمار ايران، جمعيت بخش چغاميش شهرستان دزفول در سال ۱۳۸۵ برابر با ۲۸ هزار و ۳۶۸ نفر بوده است

یزدفردا

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا